Raphaël, de geniale lieveling

Raphael (1483 – 1520) was een Italiaans schilder en architect van de laat renaissance. Even geniaal als zijn tijdgenoten Michelangelo en Leonardo Da Vinci, maar stukken galanter en genietbaarder als mens. Hij was de lieveling van menig opdrachtgever. En bovendien erkentelijk en bereid een leermeester te zien in zijn tijdgenoten. Ook al waren deze rivalen, want vergeet niet, toen kwamen de grote meesterwerken tot stand als het resultaat van betalende opdrachten, al dan niet in een bewuste context van competitie gecreëerd door de opdrachtgever.

Raphaël was zeer productief, leidde een groot atelier en heeft een schat aan meesterwerken achtergelaten in zijn korte leven. Tijdens de uitvoering van een opdracht voor het Vaticaan kwam hij op een dag niet opduiken en bleek dat een keelontsteking hem fataal was geworden op 37 jarige leeftijd.

De rivaliteit binnen deze commerciële kunstproductie heeft het erfgoed van deze periode tot uitzonderlijke hoogtes gebracht. Samen met Michelangelo en Leonardo Da Vinci vormde Raphaël de toptalenten van deze bloeiende periode in de Italiaan kunst. Ze waren tijdsgenoten, werkten aan elkaars zijde in het Vaticaan te Rome in opdracht van de pausen. En werden daar ter plaatse omringd door dezelfde artistieke inspiratiebronnen. Raphaël was de jongste van de drie, de opkomende, veelbelovende uitdager voor de andere twee.

Een mooi teken van zijn nederigheid en leergierigheid vinden we in de verhalen rond “De school van Athene” (fresco, 1510 – 1511, 500 cm × 770 cm) te bezichtigen in het Vaticaan Museum (wat overigens het tweede meeste bezochte museum ter wereld is met een record van 29.000 bezoekers op één dag). In dit tafereel mengt hij ruimte en tijd en brengt hij zowel Romeinse als Griekse geleerden samen over de verschillende generaties en regio’s heen.

Het werk is de afbeelding van de filosofie en haar rationele zoektocht naar de absolute waarheid. Raphaël beeldt een geïdealiseerde bijeenkomst uit van al die geleerden die met elkaar in discussie gaan en hun kennis delen. Elke figuur stelt een onderwerp voor. En velen krijgen de fysionomie van figuren of artiesten uit de leefwereld van Raphaël. De twee centrale figuren zijn Plato (links, zou gebaseerd zijn op de fysionomie van Leonardo Da Vinci) en Aristoteles (rechts, zijn leerling) verdiept in een gesprek. Beide houden hun boek in hun linkerhand en maken een veelzeggend gebaar met hun rechterhand, die de kern van hun filosofie uitdrukt. Plato verwijst naar boven, het kosmische terwijl Aristoteles zijn arm voor zich richt met de palm naar de aarde, het empirische benadrukkend als bron voor de waarheid. Zelf is hij de man met wie je oogcontact hebt, nl in de rechtergroep, enkel zijn hoofd is zichtbaar, met de zwarte muts. Toen was het gebruikelijk dat de kunstenaar zichzelf portretteert in het tafereel als signatuur. En was de kunstenaar de enige figuur die het publiek rechtstreeks aankijkt. Maar hij was duidelijk iemand erkentelijk voor deze opdracht. Namelijk de figuur in de linkergroep, in het lange witte kleed met vrouwelijke trekken, die eveneens naar het publiek kijkt. Dit is de man die de tussenpersoon was bij het verkrijgen van deze pauselijke opdracht. Raphaël was heel open en altijd klaar om bij te leren en zijn vak verder te perfectioneren. In dit werk vinden we ook een eervolle verwijzing naar Leonardo Da Vinci (Plato) en Michelangelo (Heraclitus), die hij afbeeldt als leermeesters. Raphaël zag in zijn oudere en meer ervaren tijdsgenoot Michelangelo niet alleen een concurrent, maar ook een voorbeeld. De laatste is de man in de zittende houding bij het blok in de voorgrond (zonder oogcontact natuurlijk), maar afgebeeld al studerend, als voorbeeld voor Raphaël van wie hij nog veel kan en wil leren. Op dat ogenblik was Michelangelo enkele kamers verder aan het werk in de Sixtijnse kapel met de beschildering van het plafond (1508 – 1512).

Jammerlijk genoeg toonde Michelangelo niet dezelfde hartelijkheid voor zijn jongere en uitdagende concurrent. In 1516 steunde hij een andere schilder, Sebastiano del Piombo met voorbereidende schetsen en advies in een krachtmeting met Raphaël rond de opdracht voor een altaarstuk in Frankrijk.

Terwijl Michelangelo het lastige, vreemde, onverzorgde, brutale genie was, was Raphaël de voorname, galante, respectvolle en innemende vertrouwenspersoon en kunstenaar. Zo zie je maar, je moet dus niet persé een onmens zijn om eeuwig respect te verdienen als kunstenaar, bij leven en dood. Bij het overlijden van Raphaël werd beslist dat hij als enige gewone sterveling mocht begraven worden in het Pantheon onder de heiligen, wat in Italië de grootst mogelijke eer is. Op zijn graf lezen we: ‘Dit is de graftombe van Raphaël, die tijdens zijn leven Moeder Natuur deed vrezen door hem te worden verslagen, en als hij stierf, met hem te moeten sterven.‘

De nalatenschap van Raphaël is van onschatbare waarde. Hij was een groot portretschilder, maakte prachtige madonna’s, was meesterlijk in perspectief en compositie en een inspiratie voor veel grote schilders. Hij wordt niet geroemd om zijn vernieuwingsdrang, maar om zijn voortreffelijke uitvoering. Toch was hij de creator van het nachtlicht, wat hij als eerste schilderde in het Vaticaan en wat later op het einde van de 16° eeuw werd geperfectioneerd door Caravaggio en hem er wereldberoemd om maakte.

Nu, grosso modo 500 jaar later – en meer specifiek vorige week – werd er een recordbedrag neergelegd voor de tekening “hoofd van een jonge apostel”. Dit ging bij Sotheby’s London onder de hamer voor maar liefst $ 47,8 miljoen, de tweede hoogste prijs ooit betaald voor een oude meester. Het is een schets voor één van de sleutelfiguren in het schilderij “de transfiguratie” (1516) nu te bezichtigen in het Vaticaan. Dit is het schilderij dat bij zijn dood achter zijn lichaam werd opgesteld in zijn studio. De sfeer tijdens de veiling en de mening van kenners over de schets en het schilderij kan je hier ontdekken. Er wordt in overtreffende taal gesproken.

Een bezoek aan het Vaticaan afgelopen weekend onder begeleiding van de fantastische gids Francesca vormt de inspiratie voor deze post. Francesca is er in geslaagd om in de enorme drukte, voorzien van headsets, met de verbeelding voorop en vol overgave en bewondering de kunstenaars en hun werken met haar verhalen en kennis voor mij tot leven te brengen. Grazie mille!